WhatsApp-verbod en internetstoringen in Rusland: komt de “Grote Firewall” eraan?

"Hoe zeg je dat je uit Rostov komt zonder te zeggen dat je uit Rostov komt? Je hebt maar één streepje bereik." Deze zin komt uit een video van de Russische influencer Pavel Osipyan die onlangs viraal ging op Instagram. In de clip loopt Osipyan met zijn smartphone door zijn stad en klaagt hij in een rapnummer over de aanhoudende internetstoringen.

Osipyan klaagt: "We hebben internet tot 12 uur, en de laatste tijd is er helemaal geen verbinding." Hij kan zijn boodschappen of parkeerboete niet digitaal betalen. De rapper reageert sarcastisch op de situatie: "Geen reden om boos te zijn, wen er maar aan."

Dit geval is blijkbaar niet ongewoon. Tientallen Russische regio's hebben al ongeveer twee maanden last van storingen in mobiele telefonie en internet, meldt persbureau AP. Kaartbetalingen, taxi- en deelauto-apps en zelfs geldautomaten werken niet. Volgens waarnemers begonnen de problemen met de start van de festiviteiten en de militaire parade die Rusland in mei organiseerde ter gelegenheid van de 80e verjaardag van de nederlaag van nazi-Duitsland in de Tweede Wereldoorlog.

Wat zit erachter? Volgens officiële verklaringen van de Russische autoriteiten zijn de internetstoringen nodig om Oekraïense drones af te weren. Aanvankelijk werden grensgebieden zoals Rostov getroffen. Later breidden de internetproblemen zich echter ook uit naar de rest van het land – zelfs de hoofdstad Moskou werd tijdelijk getroffen. Deskundigen zien de incidenten dan ook niet als een veiligheidsmaatregel, maar als een geheel nieuwe dimensie van internetcensuur in Rusland.

Anastasiya Zhyrmont, beleidsmanager voor Oost-Europa en Centraal-Azië bij de digitale rechtenorganisatie Access Now, vertelde het persbureau dat dergelijke blokkades vaak worden uitgevoerd in naam van de veiligheid, maar "de deur openen voor autoriteiten om de beperkingen te misbruiken". Tegelijkertijd lijken ze het dagelijks leven en de bevoorradingszekerheid van duizenden Russen in gevaar te brengen.

Storingen duren soms uren, soms zelfs dagen, vertelden de getroffenen aan het persbureau. Een inwoner van Voronezj legde uit dat ze zich begin juli "voelde alsof ze in een grot zat" omdat er geen mobiel bereik of vast internet in haar huis was. Ze kon pas de volgende dag op haar werk weer online. Volgens de Vereniging van Zelfstandige Apothekers zijn er problemen met het uitschrijven van recepten. Deze moeten in speciale software worden ingevoerd, maar door de storingen is dat al weken niet mogelijk.

Zhyrmont waarschuwt voor een gewenningseffect dat langzaam intreedt. Veel Russen beginnen langzaam te accepteren dat internetbeperkingen deel uitmaken van hun dagelijks leven. De situatie is "zeer zorgwekkend".

De internetstoringen van de afgelopen maanden maken deel uit van een hele reeks maatregelen die er kennelijk op gericht zijn het Russische internet steeds verder te beperken. Al jaren wordt gespeculeerd dat Rusland speelt met het idee van een nationaal, volledig geïsoleerd internet – vergelijkbaar met de Grote Firewall in China. En de technische mogelijkheden hiervoor zijn in het verleden intensief getest.

Al in 2019 werd een wet aangenomen die de Russische overheid de bevoegdheid gaf om internetgebruikers binnen Rusland te isoleren van de wereldwijde netwerkinfrastructuur. Dit hield in dat een alternatief domeinnaamsysteem (DNS) werd opgezet. Bovendien werden Russische internetproviders verplicht tools te installeren om het dataverkeer te monitoren en zo nodig te censureren. De wet werd destijds gerechtvaardigd met de vermeende bescherming tegen cyberaanvallen. Critici vermoedden echter dat de maatregel vooral bedoeld was om mogelijke volksopstanden in de kiem te smoren.

In december en op twee dagen in januari vonden er verschillende grote "machtsvertoon" plaats, zoals de auteursorganisatie Global Voices het noemde . Ongeveer een derde van de Russische internetgebruikers had dagenlang geen toegang tot de meeste websites en platforms. Volgens mediaberichten waren dit tests van de censuurautoriteit Roskomnadzor, die blijkbaar wilde testen wat er zou gebeuren als alle netwerken die het Russische en buitenlandse internet verbinden, volledig zouden worden afgesloten.

Andere plannen geven ook aan dat Rusland steeds meer werkt aan een eigen internetecosysteem dat functioneert zonder toegang tot het open web. Het meest recente initiatief: een mogelijk verbod op de berichtenapp WhatsApp. Anton Gorelkin, voorzitter van de Doemacommissie voor Informatiebeleid, schreef op Telegram dat het tijd was "voor WhatsApp om zich voor te bereiden op een vertrek uit de Russische markt."

Ook andere leden van de IT-commissie steunen het initiatief. Zo wordt Anton Nemkin door persbureau TASS geciteerd: "De aanwezigheid van een dergelijke dienst in de Russische digitale ruimte is in feite een schending van de nationale veiligheid."

Volgens een rapport van het Kremlin-kritische mediakanaal Meduza is de blokkade van WhatsApp waarschijnlijk al een feit. Met zo'n 97 miljoen gebruikers in Rusland is de dienst verreweg het populairste communicatiemiddel.

Maar wat zou het alternatief zijn? Het is waarschijnlijk niet geheel toevallig dat een nieuwe berichtendienst genaamd Max slechts enkele maanden geleden in Rusland werd geïntroduceerd. Deze wordt ondersteund door het bedrijf VK, dat ook de Russische Facebook-kloon VKontakte beheert. Het bedrijf werkt al jaren nauw samen met de Russische overheid.

Medio juni stemde de Russische Doema in met een wet die een nationale sms-dienst invoert. Hoewel Max niet expliciet in de wet wordt genoemd, wijst alles erop dat de VK-dienst in de toekomst de standaard communicatietool van Rusland zal worden. Mogelijk worden er ook aanvullende diensten aan toegevoegd, zoals betaalmogelijkheden. Het is precies hetzelfde concept dat in China bestaat.

Russische politici hebben blijkbaar al lang plannen om een superapp te introduceren die vergelijkbaar zou functioneren met het Chinese WeChat, zoals "Meduza" meldt . Deze zou privéchats combineren met betaalmogelijkheden en allerlei andere diensten. Het voordeel: als alles via één dienst loopt, heeft de staat ook de best mogelijke controle over haar burgers.

De app zal waarschijnlijk niet alleen privéberichten kunnen lezen en toegang hebben tot al je contacten en foto's, maar ook gebruikers bij elke stap kunnen lokaliseren, waarschuwde de Russische IT-expert Mikhail Klimarev in juni voor WDR . "Het is letterlijk een spion, een gepersonaliseerde spion die je vertelt waar je bent geweest", aldus Klimarev. De VK-groep zou niet alleen informatie over criminele activiteiten op haar platform delen, maar ook actief deelnemen aan de zoektocht naar illegale uitlatingen.

Parallel aan deze maatregelen blijft het Kremlin werken aan wetgeving om het vrije internet te beperken. Slechts enkele dagen geleden heeft het Russische parlement een wet aangenomen die het zoeken naar content die de Russische autoriteiten als "extremistisch" bestempelen, strafbaar stelt.

In Rusland omvat dit vrijwel alles wat ook maar enigszins kritiek op de regering lijkt te zijn – zoals het anti-corruptiefonds van Kremlin-tegenstander Aleksej Navalny, die in de gevangenis overleed. Iedereen die de wet overtreedt, riskeert een boete van 5.000 roebel (ongeveer € 55). Tot nu toe was alleen de verspreiding en het creëren van vermeende "extremistische content" verboden – er bestond geen wet die het zoeken daarnaar regelde.

Ook de afgevaardigden van de Doema keurden een andere wetswijziging goed: in de toekomst wordt reclame voor zogenaamde VPN-diensten strafbaar gesteld. Dit zijn apps waarmee gebruikers geoblocking kunnen omzeilen en toegang krijgen tot geblokkeerde websites in Rusland. Iedereen die in de toekomst betrapt wordt op reclame voor dergelijke diensten, riskeert een boete van een half miljoen roebel, omgerekend ongeveer € 55.000. De apps zelf blijven echter voorlopig toegestaan.

Rusland heeft een lange geschiedenis van internetblokkering. De eerste websites werden begin jaren 2000 geblokkeerd en in 2008 werd de censuurinstantie Roskomnadzor opgericht, die verregaande bevoegdheden kreeg op het gebied van media, telecommunicatie en informatietechnologie.

Met de Russische inval in Oekraïne werden een groot aantal mediawebsites en vrijwel alle sociale netwerken in Rusland geblokkeerd, met uitzondering van YouTube. Maar zelfs het platform kampt nu met beperkingen: sinds vorig jaar wordt de snelheid van de website herhaaldelijk beperkt.

In september kondigde het Kremlin plannen aan om de komende vijf jaar meer dan een half miljard dollar (bijna 60 miljard roebel) te investeren in de modernisering van zijn internetblokkeringssysteem, met name tegen het gebruik van VPN's. De weg naar een volledige afsluiting van het Russische internet lijkt niet ver weg.

Met dpa en AP